(نگرشی بر تحولات صنایع دستی جهان)

جمهوری خلق چین وسعتی افزون بر ۹/۶۰۰/۰۰۰ کیلومتر مربع و جمعیتی بیش از ۱/۳۰۰/۰۰۰/۰۰۰ نفر دارد. این کشور که در شرق آسیا قرار دارد، دارای ۵۶ ملیت مختلف است و پیروان ادیان گوناگون اسلام، مسیحیت، تائوییسم، بوداییسم و کنفوسیوس را در خود جای داده است. آمار مسلمانان چین را بیش از ۳۰/۰۰۰/۰۰۰ نفر برآورد می‌کنند که بیشتر آن‌ها در ایالت سینگ کیانگ (ترکستان شرقی) و شهرهایی نظیر ختن، کاشغر و یارکند زندگی می‌کنند. گفتنی است که بیش از ۸۰ درصد جمعیت چین در مناطق روستایی آن کشور ساکن‌اند.

از ۱۹۷۹ که چین درهای خود را بر روی جهان خارج باز کرد، به سرعت در مسیر توسعه گام نهاد؛ به طوری که تصویب قانون سرمایه‌گذاری خارجی با تضمین برگشت سود تا میزان ۱۰۰٪ در ۱۹۸۶، موجب امضاء ۸۴۰۰۰ قرارداد سرمایه‌گذاری مشترک با طرف‌های خارجی طی سال‌های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۳ شد و طی سال ۱۹۹۲ حدود ۳۰ میلیارد دلار سرمایه‌های آمریکایی را جذب کرد. این گونه اقدامات موجب تشویق سرمایه‌گذاری ۵۵ میلیون نفر چینی مقیم خارج از آن کشور که بیش از ۲۰۰۰ میلیارد دلار دارایی دارند، شده و باعث گشته تا تولید ناخالص داخلی چین از ۱۷۵ میلیارد دلاردر ۱۹۷۹ به حدود ۴۳۰ میلیارد دلاردر ۱۹۹۲ و به ۸۳۶ میلیارد دلار در ۱۹۹۶ برسد و صادرات آن کشور هم به رقم ۱۳۰ میلیارد دلار فزونی یابد.

با توجه به غلبه جامعه روستایی در چین، استقرار صنایع مناسب روستا در قالب صنایع کوچک از اولویت‌های سیاست توسعه اقتصادی چین بوده است.

چین دارای سابقه طولانی و بسیار درخشانی در تکامل علوم و فنون و پیشرفت تمدن بشری است و صنعتگران و هنرمندان چینی طی قرون و اعصار متمادی همواره سهم مهمی در تولید و عرضه صنایع دستی با ارزش و ممتاز داشته‌اند. صنایع دستی چین با داشتن ریشه‌های بسیار قوی در تاریخ کهن آن کشور، از حدود ۳۰ سال پیش با نگرشی جدید و هماهنگ با توسعه جهانگردی از رشد بالایی برخوردار بوده است.

ساختار تولید صنایع دستی در چین

1. عمده تولید محصولات صنایع دستی در شهرهای بزرگ نظیر پکن، جانگ‌سو و گوانگژو معمول است و در روستاها عمومیتی ندارد.
2. واحدهای تولیدی به صورت کارگاه‌های بزرگ و متمرکز دولتی فعالیت می‌کنند که همراه با تقسیم کار و اعمال مدیریت صنعتی است و همین خصوصیت موجب کنترل کیفیت تولیدات در کلیه مراحل ساخت به بهترین شکل ممکن شده است.
3. نیروی انسانی شاغل در صنایع دستی چین کاملاً جوان (میانگین سنی کم‌تر از ۲۵ سال) است.
4. غالب محصولات تولیدی جنبه تزیینی داشته، با هدف صدور به خارج تولید می‌شود.
5. تأثیرپذیری فوق‌العاده صنایع دستی از هنرهای تجسمی نظیر نقاشی و مجسمه‌سازی
6. تنوع فوق‌العاده‌ی طرح‌ها و تولیدات در رشته‌های مشخصی از صنایع دستی بیشتر فعالیت‌های مربوط به تولید، فروش داخلی و صدور صنایع دستی به خارج توسط یک شرکت سراسری به نام شرکت ملی واردات و صادرات صنایع دستی و هنری چین صورت می‌گیرد. این شرکت در شهرهای مختلف نظیر پکن، گوانگژو و جانگسو دارای شعباتی است. البته در همین راستا شرکت‌های دولتی دیگری نیز با در اختیار داشتن کارگاه‌های بزرگ تولیدی فعالیت دارند نظیر شرکت واردات و صادرات صنایع دستی و هنری پکن است.

مهمترین صنایع دستی چین

1- میناکاری به صورت خانه‌بندی: این رشته را می‌توان از نظر وسعت دامنه تولید، تنوع و زیبایی محصولات آن مهم‌ترین رشته صنایع دستی چین محسوب کرد که در شهر پکن تولید می‌شود. فرآورده‌های تولید شده شامل انواع ظروف تزیینی نظیر گلدان، بشقاب، مجسمه و زیورآلات است.

مینای خانه‌بندی در کشور چین دارای سابقه تولید به نسبت طولانی است و این نوع محصولات از زمان سلسله مینگ (حدود چهار صد سال پیش) شهرت و معروفیت پیدا کرده است.

برای تولید محصولات مذکور، ابتدا زیرساخت از فلز مس ساخته و پرداخته می‌شود. در مرحله بعد، طرح مورد نظر را با مواد رنگی روی بدنه مسی اشیا منتقل کرده، سپس مفتول‌های مسی بسیار ظریفی (عرض حدود یک و قطر حدود یک دهم میلی‌متر) را با استفاده از پنس و قالب‌های کوچک به شکل مورد نظر درمی‌آورند و روی خطوط اولیه طرح (بدنه اشیا) با چسب می‌چسبانند. پس از خشک شدن، آن را درون کوره حرارت می‌دهند؛ به نحوی که نقوش مزبور روی اشیا کاملاً تثبیت شده، حالت برجسته به خود می‌گیرد. آنگاه لعاب‌کاری مینا و نقاشی آن انجام می‌شود. در پایان، مشاهده می‌شود که فضاهای خالی میان نقوش و بدنه اشیاء به قطر یک میلی‌متر با لعاب و رنگ پر شده و نقوش (مفتول‌های مسی) حالت برجسته خود را از دست داده است. در مرحله آخر، برای پخته شدن لعاب مینا دوباره اشیاء را درون کوره حرارت می‌دهند.

در حال حاضر، بزرگ‌ترین واحد تولیدی مینای خانه‌بندی به نام Beijing Falang در شهر پکن قرار دارد. این کارخانه در ۱۹۵۶ تأسیس و دارای ۱۸۰۰ نفر شاغل است و محصولات آن به بسیاری از کشورهای جهان صادر می‌شود.

2- تولید محصولات لاکی: این هنر- صنعت نیز دارای سابقه طولانی و قدمت هزار ساله است ضمن آن که باید گفت اوج رونق و شکوفایی آن در قرن پانزدهم و در دوره مینگ بوده است.

تولید در این رشته دارای پیچیدگی خاصی است و شامل مراحل قالب‌گیری، لعاب‌کاری قسمت‌های درونی و بیرونی اشیا، پوشش زمینه نقوش و طرح‌ها، لاک کاری، کشیدن نقوش روی اشیا، کنده‌کاری و سپس حرارت دادن آن است. معمولاً با ده‌ها لایه لاک به تدریج سطح بیرونی اشیا را می‌پوشانند.

محصولات مزبور که گاهی نیز به صورت کنده‌کاری و مشبک تولید و عرضه می‌شود، شامل انواع گلدان، بشقاب، جعبه، تنگ، زیورآلات، مبلمان و پاراوان‌های تزیینی است.

مرکز عمده تولید این فرآورده‌ها شهر پکن است و کارگاه بسیار بزرگ آن توسط شرکت دولتی واردات و صادرات صنایع دستی و هنری پکن اداره می‌شود که قدمت آن به حدود ۸۰ سال پیش می‌رسد.

3- قالی‌بافی: یکی از صنایع دستی پررونق و ممتاز کشور چین که در سطح جهانی نیز صاحب اعتبار قابل ملاحظه‌ای است، قالی‌بافی است. در حال حاضر، حدود ۴۰۰۰ دستگاه قالی‌بافی به صورت متمرکز توسط شرکت واردات و صادرات صنایع دستی و هنری پکن اداره می‌شود.

قالی‌های تولیدی با استفاده از پشم، کرک و ابریشم تولید می‌شوند و بعضاً رج‌شماری حدود ۴۰ و بالاتر از آن را دارند و فارسی باف‌اند.

در میان طرح‌ها و نقوش قالی‌های چینی، بعضاً نقوش و طرح‌های ایرانی (به ویژه قالی‌های اصفهان و قم) نیز مشاهده می‌شود؛ ولی طرح‌های اصیل و سنتی چین نیز با ظرافت و زیبایی تمام بر حاشیه و متن قالی‌ها نقش می‌بندد. قالی چین به علت پایین بودن قیمت تمام شده (ناشی از پایین بودن سطح دستمزدها) در مقام ممتازی قرار دارد و به صورت رقیب جدی فرش ایران در بازارهای بین‌المللی مطرح است.

4- ابریشم‌بافی و ابریشم‌دوزی: کشور چین را باید مهد ابریشم دانست. به طوری که شهرت دارد، برای نخستین بار تخم کرم ابریشم را حدود ۵۰۰ سال پیش یکی از مبلغین مسیحی در داخل عصای خود جاسازی کرد و از آنجا به اروپا برد و همین امر موجب پرورش کرم ابریشم در مقیاسی وسیع در فرانسه و ایتالیا شد.

با توسعه صنایع نساجی در سال‌های اخیر، بافت پارچه ابریشم محدود شده ولی در مقابل آن رودوزی با ابریشم بر روی پارچه‌های بسیار نازک ابریشمی ساده و سفید با الهام از گل‌ها و گیاهان و پرندگان و حتی انواع ماهی‌ها و آبزیان به سرعت توسعه یافته است و محصولات مختلفی به صورت تابلو، کلاهک آباژور و جداکننده فضا تولید و به اروپا و آمریکا صادر می‌شود.

5- بامبوبافی: نظر به دسترسی به مواد اولیه بامبو به ویژه در سواحل جنوبی و جنوب شرقی چین، بامبوبافی یکی از صنایع دستی پررونق و در ضمن صادراتی آن کشور را تشکیل می‌دهد، به طوری که همه ساله مقادیر قابل توجهی از انواع محصولات بامبوی تولیدی چین به کشورهای اروپای غربی و آمریکای شمالی صادر می‌شود.

با برش ساقه بامبو (نی) و بافت رشته‌های نازک و ضخیم و سپس پوشاندن آن با لاک مخصوص (به منظور جلوگیری از جذب رطوبت و تغییر شکل محصول)، متجاوز از ۱۲۰ نوع فرآورده گوناگون نظیر انواع سبد، گلدان، آویز، لوازم چای‌خوری، پارچ، لیوان، کیف، چمدان، سینی، بادبزن، کفپوش و غیره با پوشش بامبو تولید و عرضه می‌شود.

6- حصیربافی: بافت حصیر به صورت زیرانداز و تولید انواع سبد که بیشتر جنبه مصرفی داخلی دارد، یکی از انواع صنایع دستی چین است.

7- صنایع دستی دریایی: کشور چین به علت داشتن مرزهای آبی طولانی و دسترسی به آب‌های گرم اقیانوس آرام از طریق دریای زرد و دریای شرقی و جنوبی چین، امکانات زیادی برای استفاده از انواع صدف‌ها، مرجان‌ها و سایر بقایای آبزیان دریا دارد.

وجود مواد اولیه فراوان و متنوع و نیروی کار ارزان موجب شده تا با الهام از طبیعت زیبای این سرزمین اقدام به برش، نقاشی و چسباندن قطعات مختلف صدف، مرجان و سایر بقایای آبزیان دریا به یکدیگر جهت تهیه و ساخت تابلوهای تزیینی کنند. تابلوهای مذکور در ابعاد مختلف ساخته و به قیمت مناسب عرضه می‌شود.

8- روکاری (رودوزی): تهیه انواع محصولات نظیر رومیزی، روتختی، دستمال، کوسن و همچنین تابلوهای تزیینی به طریق رودوزی یکی دیگر از انواع صنایع دستی اصیل و سنتی چین است.

روکاری بر روی پارچه‌های پنبه‌ای و پولیستر با استفاده از انواع نخ‌های تزیینی و رنگین صورت می‌گیرد. به علاوه، سوزن‌دوزی بر روی ابریشم را باید نفیس‌ترین و ارزنده‌ترین نوع رودوزی‌های چین محسوب کرد که البته آن را بیشتر می‌توان به صورت تابلوهای زیبایی که مناظر طبیعی و حتی محیط قعر دریا را همراه با ماهی‌ها و آبزیان رنگارنگ تصویر می‌کنند، مشاهده کرد.

9- معرق‌کاری چوب: تولید انواع تابلو، جعبه و پاراوان به شیوه معرق‌کاری نیز در چین متداول است. برای تزیین سطح چوب اغلب از صدف استفاده می‌شود ولی در مواردی، افزون بر صدف، عاج و سنگ یشم را نیز به کار می‌برند. عمده این محصولات در شهر گوانگژو تولید و برای فروش، بیشتر در پکن عرضه می‌شود.

10- کنده‌کاری و منبت‌کاری چوب: از جمله دیگر صنایع دستی چین، کنده‌کاری روی چوب فوفل است که اشیاء، مجسمه‌ها و مبلمان از آن ساخته می‌شود. همچنین منبت‌کاری چوب نیز از جمله هنر- صنعت‌هایی است که در جمهوری خلق چین رواج دارد.

11- ساخت اشیا و مجسمه‌های تزیینی از سنگ یشم و مرمر: این رشته یکی دیگر از صنایع دستی پررونق و صادراتی چین است. در شهر پکن که عمده‌ترین مرکز تولید این گونه محصولات است، یک واحد تولیدی به نام Factory Beijing Jadeware فعالیت گسترده‌ای در این زمینه دارد. این کارخانه در ۱۹۵۸ تاسیس شده و شاغلین آن حدود ۱۸۰۰ نفر است. به هر حال، استفاده از سنگ‌های گرانبهای دیگر نظیر اْنیکس و لاجورد نیز همانند سنگ یشم و سنگ مرمر برای ساخت انواع مجسمه‌ها و اشیاء تزیینی از دیرباز در چین مرسوم بوده است و امروزه نیز خریداران ثابتی در اروپا و امریکا دارد.

12- گلیم‌بافی

13- شیشه‌گری و نقاشی پشت شیشه

14- سرامیک‌سازی: چین را باید مهد سرامیک‌سازی در دنیا دانست، زیرا عبارت China Ware یا چینی‌آلات از این سرزمین گرفته شده که علت عمده آن کشف خاک سفید کائولن از نام یک تپه معروف اقتباس شده است. این خاک برای نخستین بار در این تپه شناسایی شد و در صنعت سرامیک مورد استفاده قرار گرفت.

البته علاوه بر خاک کائولن، از خاک رس مرغوب حاصل از رسوبات رودخانه‌های بزرگ این کشور نظیر رودخانه‌ی یانگ‌تسه و رودخانه‌ی زرد به بهترین شکل ممکن برای ساخت محصولات سفال و سرامیک استفاده می‌شود.

با توجه به حجم تولید و صادرات و همچنین اصالت و تنوع صنایع دستی در چین، این کشور را می‌توان یکی از سه کانون عمده صنایع دستی جهان (به همراه هند و ایران) محسوب کرد. بایستی یادآور شد که طبق آمار موجود، میزان صادرات سالانه صنایع دستی چین پیش از 5 میلیارد دلار و میزان فروش آن به گردشگرانی که از این کشور دیدن می‌کنند، به بیش از ۵۰۰ میلیون دلار می‌رسد.

گفتنی است که در شهر پکن چند فروشگاه بزرگ صنایع دستی دایر است که متعلق به مرکز خدمات هنرها و صنایع دستی پکن است. از سایر فروشگاه‌های بزرگ صنایع دستی می‌توان به فروشگاه‌های دوستی، پارکسون، و مارکوپولو اشاره کرد.