سفالگری از آغاز تا سلجوقی

همزمان با گسترش دین اسلام صنعت و هنر سفالگری نیز بتدریج همانند هنرهای دیگر تولدی دوباره یافت .

در آغاز این دوره سفالگران ایران تا حدودی از شیوه سنتهای دوره قبل از اسلام پیروی می کردند ولی تدریجا عوامل متعددی باعث گردید که هنرمندان سراسر ایران تحولات تازه ای از نظر لعاب ـ تزیین و شکل ظروف سفالین به وجود آوردند .

در این نوآوری بــاورهای مذهبی ، آشنایی سفالگران با سفالینه خاور دور به ویژه کشور چین و بالاخره پیروی از شیوه سنتی نقشی مهم داشت باعث گردید که در کارگاه های سفالگری ایران ظروف سفالین زیبایی ساخته و پرداخته شود .

اوایل اسلام : کاوشها و بررسی های اخیر در کشورهای که در پنجاه سال گذشته انجام گردید تا حدودی توسعه این هنر را در مراکز سفالگری اسلامی به ویژه ایران روشن نمود .

لازم است یادآوری شود که در گذشته شناخت و مقایسه سفالینه اسلامی بر مبنای کاوشهایی قرار داشت که در سامره پایتخت عباسیان توسط هیات باستان شناسی آلمانی صورت گرفته بود ولی کاوشهای اخیر در شهرهای باستانی و مراکز سیاسی و پایتختهای اوایل اسلام و کشف ظروف سفالین و کوره های متعدد سفالگری باعث گردید که شناخت و ویژگی های سفالینه اسلامی بر مبنای اطلاعات جدید استوار گردد .

دوره های سامانی ، غزنوی ، آل بویه از بسیاری جهتها در توسعه و گسترش هنرهای گوناگون چون معماری ، فلز کاری ، نقاشی ، پارچه بافی ، و بالاخره هنر سفالگری  اعتبار ویژه ای برخوردار است .

در این نوآوری بــاورهای مذهبی ، آشنایی سفالگران با سفالینه خاور دور به ویژه کشور چین و بالاخره پیروی از شیوه سنتی نقشی مهم داشت باعث گردید که در کارگاه های سفالگری ایران ظروف سفالین زیبایی ساخته و پرداخته شود

در این دوران بسیاری از هنرها با الهام از هنرهای عهد ساسانی شکل گرفت و با شیوه جدید به هنر دوستان عرضه گردید .

مقبره اسماعیل سامانی در بخارا ، مسجد دامغان و ظروف سفالین بسیار زیبایی که در شهرهایی چون زنجان ، ساری ، سمرقند ، گرگان ، نیشابور و دیگر شهرها و مراکز اسلامی ساخته شده یادآور بهره گیری هنرمندان اسلامی از شکوفایی هنرهای گوناگون عهد ساسانی است .

سفالینه های معروف به سفال گبری یا شاملوه که با شیوه نقش کنده ساخته شده یا ظروف فالین مسبک معروف به نوع ساری که با لعاب رنگارنگ ساخته شده بدون شک از شیوه و سبک تزیین هنرهای قبل از اسلام  پیروی شده است .

در دوره سامانی نیز شهرهای یاد شده به مراکز مهم هنری شرق جهان اسلام تبدیل شدند .

در این زمان هم هنر سفالگری از ویژگی های خاصی برخوردار گردید و سفالگران عهد سامانیان با سبک جدیدی ـ که همان پوشش لعاب گلی روی ظروف سفالین باشد ـ آشنا شدند که در زیبایی تزیینات چندین نوع ظروف سفالین تاثیر فراوانی داشته است .

ظروف سفالین این دوران متنوع وشامل سفالینه با تزیینات سیاه رنگ در زمینه سفید ، سفالینه با تزیینات رنگارنگ ، سفالینه با تزیینات زرین ،فام وسفالینه با تزیینات نقش کنده است .

در انواع یاد شده سفالگران در ارتباط با اقتصاد ، مذهب ، ادبیات ، اساتید و الهام از اشعار شعرا نقوش بسیار زیبایی بر روی ظروف سفالین بوجود آوردند .

نقوش شامل نقوش هندسی ، نوشته های کوفی ، نقوش پرندگان و حیوانات گوناگون بوده که بر روی ظروف مختلف ، چون کاسه بشقاب ،پیاله ، خمره ، کوزه و دیگر ظروف سفالی آرایش گردیده است.

شکل و فرم سفال‌های منقش پیش از تاریخ

شکل ظروف سفالین قدیم اغلب از شکل ظرف هایی که با مواد دیگر مانند چوب و چرم و حصیر ساخته شده و بشر هزاران سال پیش از آن که سفال سازی را اختراع کند آن ها را به کار برده بود تقلید می شد.

لیوان استوانه ای درست به شکل ظرف های چوبی است و گمیج گود از شکل ظروف چرمین تقلید شده است . ته کاسه شکل آن کیسه ی چرمی است که از درون کوبیده می شد تا سخت و رطوبت به آن اثر نکند.

پس از آنکه ده دوازده قرن گذشت، کوزه گران شکل های ظروف سفالین را، مستقلا و به صورتی که مواد و اسلوب فنی صنعتشان اقتضا می کرد، تکمیل کردند و گمیج های کروی و آفتابه به وجود آوردند و به یکی از این قالب ها لوله ی دراز و سرگشوده ای افزودند که در قسمت پایین به شکل پیاز می شد و برای حفظ تعادل ظرف در طرف مقابل لوله حلقه ی دستگیره ای افزودند

قسمت نقاشی شده ی دهنه ی آن شبیه درزی است که تسمه ی چرمی به آن وصل می شد و آن را تنگ می کشیدند تا دهنه ظرف بسته شود.

اگرچه به این طریق شکل ظرف از روی ظروف معمول دیگر تقلید شده تحدب شکم و تضادی که با شیب تند دهنه ی آن دارد ، زیبایی و قوتی به این شکل داده است.

پس از آنکه ده دوازده قرن گذشت، کوزه گران شکل های ظروف سفالین را، مستقلا و به صورتی که مواد و اسلوب فنی صنعتشان اقتضا می کرد، تکمیل کردند و گمیج های کروی و آفتابه به وجود آوردند و به یکی از این قالب ها لوله ی دراز و سرگشوده ای افزودند که در قسمت پایین به شکل پیاز می شد و برای حفظ تعادل ظرف در طرف مقابل لوله حلقه ی دستگیره ای افزودند.

اما این افزودگی ها تنها از روی تفنن نبود، بلکه فایده عملی داشت برای آن که مایع را از ظرف به اندازه و به آسانی بتوان ریخت.

تزیینات نیز در این زمان متنوع تر شده بود و اگرچه هنوز جنبه ی رمز و کنایه داشت، بعضی از اجزای آن فقط به منظور تنوع و بدعت تکامل یافت، مثلا نقش خورشید وار دور ته لوله البته اشاره به خورشید است، اما تغییرات دایره های هم مرکز اطراف آن به احتمال کلی تنها برای زیبایی است.

مکمل خورشید، حیوان شاخ دار است و این حیوان در اینجا به صورت گوزن تصویر شده که در این زمان از نظر اقتصاد گله داری اهمیت داشته است.

اهمیت نقش گوزن به عنوان مرکز قدرت نتیجه ی تکامل آن عقیده ابتدایی به گاو نری بود که به موجب افسانه های دینی کهن از ریزش خون آن گیاه های سودمند روییده است و به این سبب در این نقش، از تن او برگ سرزده است.

این نقش از دره ی سند آمده است و در آن سرزمین ، تصویر شانه و کفل پر نقطه ی عجیب و تک شاخ خمیده و حلقه های دور گردن و چشم بسیار درشت (زیرا نورِ قدرت از چشم ساطع می شود) از چند قرن پیش معمول و مانوس بوده است.

در مغرب ایران سفالینه های منقش مدت ها بود  که متروک شده بود و در این زمان که عصر آهن پیش می آمد، کم کم در میانه ی فلات هم از رواج می افتاد و تنها یک نوع ظرف خاکستری سوخته و صیقلی (زغال آلود) ، که از نظر هنری سبب تنوع و تعداد اشکال مختلف اهمیت دارد، باقی مانده بود. تا دو هزار سال بعد نقاشی روی سفال به رونق نخستین خود بازنگشت.

ایرانیان اولین سفالگران تاریخ(۳)

سفال نقاشی شده سیلک

کهـنـترین ظرفی که در ایران یافت شده است، ظرف سیاه دود آلودیست که هـمانـند قـدیمی‌تـرین ظروف سفالی است کهن در جاهـای دیگـر پـیـدا شده است. نخـستیـن ظرفـهـای سفالی که با روش کربن ۱۴ تاریخ آن بـدست آمده و متعـلق به هـزارهً چـهـارم پـیش از میـلاد مسیح است در بـین النهـرین یافت شده است. کهـنـتـرین سفالی که در ایران یافت شده مـتعـلق به هـمان دوره است. این ظرف دست ساز نسبتـاً ابتدایی به دنـبال خود ظرفی سرخ با لکـه های سـیـاه نـاشی از پـخـت ناقـص داشـت. پـیـشرفت فـنی در حرفه کوزه گری سبب بوجود آمدن سبک جـدیـدی شد، این سبک با تـغـیـیرات و وقـفـه هایی که داشت بـیش از ۲۰۰۰ سال در بعـضی از مناطق فلات ایران دوام کرد.
معـروفـتـرین پـیـشرفـتهای فـنی در رشته سفالینه سازی از این قـرار است :
۱- بـدنه ای از خاک رس ظریف که بدون تـردید آبـدیـده شده است. این ظرف در کوره پـخـته می‌شد و رنگ آن لیموئی، کرم، زرد، صورتی یا گـاهـی اوقات سرخ تـیـره بود. تـیـغـه های کـرم یا لیمویی رنگ که پـیـدا شده است نشان می‌دهـد که پـخـت آن در اتـمسفـر احـیا کـنـنده ای انجام شده است.
۲- تمام ظروف دارای ضخامت یکـنواخت است، آنهـایی که بـلنـدیـشان بـیش از ۱۰ سانـتـیمتر بود ۰٫۳ سانـتیمتر ضخامت داشتـند و بزرگـترین آنها که پـیـدا شده است ۳۰ سانتی متر ارتـفاع و ۰٫۹۵ سانتی متر ضخامت داشت.
۳- گـردی کامل و بعـضی عـلاماتی که در موقع چرخ دادن آن بـدست آمده نشان می‌دهـد که لااقـل در آنروز چرخ کوزه گـری با سرعـت کم که پـیـش درآمد چرخـهـای فعـلی کوزه گـری است به کار برده می‌شده است.
۴- تمام ظروف پـیدا شده در دوغ آب خاک رس بـسـیار نـرمی‌فـرو برده شده بود که سطح آنهـا را اینـقـدر صاف کرده است.
۵- یک ماده رنگی که از گـرد اسید آهـن آبـدار و اکسید منگـنـز ساخته شده بود درآمیخـتهً فوق به کـار بـرده می‌شد. در پـخـت دوم این رنگـهـا سیاه و قهـوه ای سیر می‌شد.
۶- پـیش از پـایان هـزاره چـهـارم قـبـل از میـلاد چرخ کـندر و کوزه گـری بصورت چرخ تـند امروزی درآمد. لااقـل این موضوع در مورد سفالهـایی که سیلک در مرکـز ایران تـپـه حصار در شمال شرقی ایران پـیدا شده است، صدق می‌کـند.
۷- تـقـریـباً در هـمان زمان نوعـی از کوره در ایران بوجود آمد که آتـشخـانه آن در زیر محـل سفالهـا بود و یک در آجری آنهـا را از هـم جـدا می‌کرد، کوره ها باید از این نوع باشـند. تا نظارت و بـررسی اتـمسفـر لازم برای تولید رنگـهـای کرم و نخودی عـملی باشد. این نوع کوره هـا هـنوز در سراسر کـشور از طرف کوزه گـران و آجرپـزان به کار برده می‌شود و هـنوز هـم رنگ نخودی را برای آجر تـرجـیح می‌دهـند.
۸- سفالهـای قالبی در تـپه حصار و تـل باکـون در جـنوب ایران پـیـدا شده است. در قـسمتهـای مخـتـلف کشور قالبهـای گـلی پخـته شده برای تولید زیاد مجسمه های متعـلق به سالهـای ۲۵۰۰ تا ۱۷۵۰ قـبل از مسیح بدست آمده است.
۹- سفالینه های خاکستری رنگ با لعـاب سیاه درخشان ابـتـدا در حدود ۲۰۰۰ پـیش از مسیح در تـپـه حصار و در سیلک بوجود آمد. این سفالهـا که در کورهً احیا کـنـنده پـخـته شده اند، اولین نوع سفالسازی لعـابی است که از آن اطلاع داریم. اینجا بجاست یادآور شویم که لعـابکـاری سفال در قرون وسطی در کاشان مـتـداول گـردید، و کاشان تـنـها چـند کیلومتر دورتر از سیلک است.
تـمام این پـیـشرفـتهـای فـنی در مـدت کـوتاهـی سفالسازی را یکی از حـرفـه های سامان یافـته کـرد. و از آن تاریخ تا کـنون به هـمین نحـو باقـی مانده است. اما مهـارت و استادی کوزه گـران باستان تـنـهـا از نظر فـنی نبوده است، زیـبایی این فراورده هـا فوق العـاده است. به کار بردن رنگـیزه های اکسیدی با قـلم مـو با حرکات متـوالی کاملا مشهـود است. تـزئینات نقـش حـیوانات و نباتات را تـقـریـبا با طرح هـندسی دقیق نشان می‌دهـد.